Knapzakroutes
Kun je Drenthe nog ontdekken, terwijl het al tot de laatste vierkante centimeter in kaart gebracht is? De Knapzakroutes laten je zien dat – voor wie het zien wíl – rond de Drentse dorpen nog veel te ontdekken is. Voor wie ánders naar het landschap wil kijken, naar het heuveltje in het veld, de weitjes langs de beek, naar die merkwaardige boerderij aan de brink. De Knapzakroutes brengen je door dat onbekende Drenthe. Ze vertellen je het verhaal van de mens en de natuur en laten je Drenthe zien als hun gezamenlijke werkstuk.
Op allerlei plaatsen onderweg tijdens het lopen van een Knapzakroute zijn opmerkelijke zaken in het landschap te zien die niet aan je aandacht mogen ontsnappen. Gaat het om meer algemene begrippen, dan staan er bij de beschrijvingen steeds trefwoorden vermeld. Het gaat hier om informatie die niet per plaats verschilt maar voor heel Drenthe opgaat. Of je nu in Altena of in Zwinderen een Knapzakroute loopt… Deze achtergrondinformatie over het landschap van de Knapzakroutes vind je op deze pagina in zestig trefwoorden. Ze brengen je naar artikelen die je een beknopt overzicht geven van de geschiedenis en ontwikkeling van het Drentse landschap.
Knapzak ABC
Beekdal
Velen leerden indertijd op school dat Drenthe een omgekeerd soepbord was waar het water vanaf stroomde naar de rand. Vanaf het Drents plateau lopen beken naar de randen van de...
Lees meer
Bodem
Op sommige plaatsen krijgen we dankzij menselijke activiteit een kijkje in de bodemopbouw, bij zandafgravingen bijvoorbeeld of bij het graven van diepe sloten.
Lees meer
Boerderij
Recent boerderijenonderzoek heeft aan het licht gebracht dat er één ontwikkelingslijn loopt vanaf de bronstijd en ijzertijd naar ‘onze’ Drentse boerderijen, waarvan de oudste exemplaren uit de achttiende, soms zeventiende...
Lees meer
Boermarke
In de middeleeuwen kregen de Drentse dorpen eigen organisaties om samen bepaalde taken te kunnen uitvoeren: de boermarken. Belangrijkste taak was het gezamenlijk beheer van de heidevelden en groenlanden van...
Lees meer
Bos
Tienduizend jaar geleden eindigde de voorlopig laatste ijstijd en begon de geologische periode die het Holoceen wordt genoemd. Drenthe begon te veranderen van een kale zandvlakte in een streek met...
Lees meer
Brink
Brinken hebben net als de oude Drentse dorpen zelf een oorsprong die diep in de vroege middeleeuwen ligt. Anders dan we op het eerste gezicht geneigd zijn te denken, lagen...
Lees meer
Dekzand
Aan het eind van de Weichselijstijd (150.000 tot 12.000 jaar geleden) zag Drenthe eruit als een kale koude steppe. Tot vlak onder het oppervlak was de grond permanent bevroren en...
Lees meer
Dobbe
Een dobbe is in beginsel niets meer of minder dan een kuil waar het water in blijft staan. Op de brink groef het dorp een kuil waar de dieren uit...
Lees meer
Dorpstype
Drentse dorpen worden doorgaans ingedeeld naar hun ontstaanswijze. Het oudste Drentse dorpstype is het esdorp.
Lees meer
Erf
Boerderij en erf vormen een twee-eenheid, samen bepalen zij een belangrijk deel van het beeld van het Drentse landschap.
Lees meer
Es
Vlakbij het dorp lagen de akkers bij elkaar op een aaneengesloten akkercomplex: de es. Sommige dorpen hadden meer dan één es.
Lees meer
Esdorp
De plekken waar de eerste Drenten hun huizen bouwden, waren niet toevallig gekozen. Met hun boerenslimheid maakten ze handig gebruik van de mogelijkheden die het landschap bood door zich op...
Lees meer
Gemeente
Van oudsher kende Drenthe een indeling in dingspelen en kerspelen. Drenthe telde zes dingspelen die onderverdeeld waren in kerspelen.
Lees meer
Grafheuvel
Rond 2800 v.Chr. hield de trechterbekercultuur op met het bijzetten van hun doden in hunebedden. Voortaan ging men de doden begraven. De plek markeerden ze met een heuveltje.
Lees meer
Groenland
Het beekdal was voor de Drentse boereneconomie van groot belang vanwege het groenland. Deels werd het als hooiland gebruikt, deels als weiland.
Lees meer
Grondsoort
Grondsoort verwijst naar het materiaal waaruit een bepaalde bodem is opgebouwd, en wordt vaak gekenmerkt door de aanwezigheid van minerale delen, organische stof en kalk.
Lees meer
Grondwater
Een deel van het regenwater wordt via de sloten afgevoerd, een ander deel zakt diep in de bodem weg.
Lees meer
Havezate
Drenthe is van oudsher een boerenland. De eigenerfden hadden het in de boermarken voor het zeggen. Hun volmachten regelden de zaken elders.
Lees meer
Heideontginning
Nieuwe landbouwkundige kennis en de komst van de kunstmest brachten aan het eind van de negentiende eeuw in Drenthe een ware gedaanteverwisseling teweeg.
Lees meer
Heideveld
Uit opgravingen in grafheuvels uit de bronstijd blijkt dat omstreeks 1500 jaar v. Chr. al in sommige delen van Drenthe heide voorkwam. Het betekent dat de grond ter plekke zo...
Lees meer
Holoceen
Het Kwartair is de geologische periode die naar schatting 2,5 miljoen jaar geleden begon en tot op de dag van vandaag voortduurt.
Lees meer
Holt
Holtbossen horen tot de oerbossen die zich in het Holoceen op het Drentse plateau ontwikkelden.
Lees meer
Houtwal
Houtwallen waren op de eerste plaats bedoeld als veekering. Ze moesten de schapen en runderen weghouden van die plekken waar ze niets te zoeken hadden.
Lees meer
Hunebed
Eigenlijk waren de hunebedbouwers zo’n vijfduizend jaar geleden de eerste ‘echte’ Drenten. In tegenstelling tot hun voorgangers die van tijd tot tijd in deze streken bivakkeerden, waren zij hier niet...
Lees meer
IJstijd
In het Pleistoceen, dat naar schatting 2,5 miljoen jaar geleden begon en zo’n 10.000 jaar geleden plaats maakte voor het Holoceen, wisselden ijstijden en ‘tussen-ijstijden’ elkaar af.
Lees meer
IJzeroer
IJzeroer ontstaat als ijzerverbindingen onder zuurstofloze omstandigheden in het grondwater oplossen.
Lees meer
Kamp
Een kampje land is in Drenthe een omwalde akker. Akkers met een naam die op ‘kamp’ eindigen, liggen vaak aan de rand van de es. Doorgaans zijn het relatief jonge...
Lees meer
Keileem
Het landijs van de Saale-ijstijd (tussen 250 duizend tot 130 duizend jaar geleden) voerde puin aan dat over de bodem werd meegevoerd en of uiteindelijk door spleten in de gletsjers...
Lees meer
Kerspel
Niet lang na de komst van het christendom in Drenthe, waarschijnlijk reeds aan het begin van de negende eeuw, werden de eerste houten kerkjes gebouwd.
Lees meer
Knapzakroute
In 1983 klopte een groep vrijwilligers uit de voormalige gemeente Rolde aan bij de vereniging Brede Overleggroep Kleine Dorpen in Drenthe met een plan voor wandelroutes vanuit een aantal kleine...
Lees meer
Landbouw
Tot in de zeventiende eeuw werd het Drentse landbouwbedrijf beheerst door relatief grote boerenbedrijven van de esdorpen.
Lees meer
Landgoed
De oudste Drentse landgoederen waren eigendom van de Drentse adel. Ze lagen vaak rond de oude havezaten.
Lees meer
Middeleeuwen
Na de Romeinse tijd was in de vroege middeleeuwen sprake van een tamelijk ondoorzichtige periode waarin Drenthe geconfronteerd werd met migrerende bevolkingsgroepen.
Lees meer
Natuurbeheer
Er zijn in Drenthe drie natuurorganisaties actief die samen het grootste deel van de circa 43 duizend hectare bossen en natuurterreinen in eigendom hebben. Dat zijn Staatsbosbeheer, de Vereniging Natuurmonumenten...
Lees meer
Natuurontwikkeling
Dat de Drentse heide het veld moest ruimen voor de landbouw leek lange tijd een onomkeerbare ontwikkeling. Sinds de jaren tachtig is daarin echter een behoorlijke kentering opgetreden en wordt...
Lees meer
Nederzettingsnaam
De namen van de oudste Drentse esdorpen duiken meestal voor het eerst op in de elfde en twaalfde eeuw. Het meest herkenbaar zijn de namen die op ‘lo’ eindigen: Anloo,...
Lees meer
Pingo
In de laatste Weichsel-ijstijd ontstonden ronde dobben die pingoruïnes genoemd worden.
Lees meer
Pleistoceen
Het Kwartair is de geologische periode die naar schatting 2,5 miljoen jaar geleden begon en tot op de dag van vandaag voortduurt. De periode wordt ingedeeld in Pleistoceen en Holoceen.
Lees meer
Potklei
Tijdens de Elsterijstijd bereikte het landijs Nederland niet, maar met name in Noord-Nederland waren er wel enorme smeltwaterbekkens aanwezig.
Lees meer
Prehistorie
De prehistorie begint met het eerste optreden van de mens en eindigt op het moment dat we de beschikking hebben over schriftelijke bronnen.
Lees meer
Productiebos
Bij de ontginning van de Drentse heidevelden werden de slechtere gronden waar mogelijk met bomen ingeplant. Aanvankelijk gebeurde dat op relatief kleine schaal op de particuliere ontginningslandgoederen, later pakte Staatsbosbeheer...
Lees meer
Raatakkers
In de ijzertijd (800–12 v.Chr.) ontstonden er in Drenthe uitgestrekte permanente akkercomplexen.
Lees meer
Ruilverkaveling
Tussen de wereldoorlogen kwamen in Drenthe de eerste ruilverkavelingen op gang. Ging het aanvankelijk om kavelruil van de groenlanden in de beekdalen, later werden ook de essen grondig aangepakt.
Lees meer
Schaapskudde
Zeker sinds de achttiende eeuw bepaalde de grootte van de schaapskudde de welvaart van een Drents boerendorp. Hoe groter de kudde, des te meer mest en hoe meer esgronden er...
Lees meer
Stroet
Een stroet is een Drents woord dat zoveel betekent als laag nat terrein in een heideveld. Stroeten zijn vaak de oude zijdalletjes van de beken waar het water van het...
Lees meer
Strubbe
De naam strubben reserveren Drenten voor een speciaal soort bos, namelijk het bos dat tussen het heideveld en het hoogopgaande holt ligt.
Lees meer
Turf
Elk Drents dorp had wel een veentje in de buurt waar de boeren in de voorzomer hun eigen turf staken.
Lees meer
Urnenveld
Grafheuvels en hunebedden zijn de belangrijkste zichtbare overblijfselen van de Drentse prehistorie.
Lees meer
Veenkolonie
Het ontstaan van de dorpen in de hoogveengebieden verschilde in alles van de geleidelijke ontwikkeling die zo typerend was voor de oudere Drentse dorpstypen esdorp en wegdorp.
Lees meer
Veenvorming
Tienduizend jaar geleden eindigde de Weichsel-ijstijd en begon de geologische periode die het Holoceen wordt genoemd.
Lees meer
Veldnaam
Veel veldnamen leefden eeuwenlang voornamelijk in de mondelinge overlevering van een dorp voort. De namen werden vroeger ook beslist niet vergeten, want ze boden het nodige houvast bij de plaatsbepaling...
Lees meer
Voorde
Op oude kaarten is het Drentse grondgebied versnipperd door tientallen riviertjes en beken. Het was vrijwel onmogelijk om van het ene dorp bij het andere te komen zonder een beek...
Lees meer
Wegdorp
Toen tussen de elfde en veertiende eeuw de bevolkingsdruk op het Drents Plateau toenam, ging een deel van de bewoners van de esdorpen op zoek naar een goede plek elders.
Lees meer
Wold
Woldbossen horen tot de oerbossen die zich in het Holoceen in deze streken ontwikkelden. Bij deze oude bossen wordt meestal een onderscheid gemaakt tussen een holtbos en een woldbos. De...
Lees meer
Zandverstuiving
Een van de grootste bedreigingen van de Drentse esdorpen waren vroeger de zandverstuivingen. Eén flinke voorjaarsstorm kon er destijds voor zorgen dat alle akkers op de es met een dun...
Lees meer
Het Knapzakproject is mede mogelijk gemaakt dankzij bijdragen van de provincie Drenthe, de Europese Unie, een groot aantal Drentse en enkele Duitse gemeenten, de Nationale Postcode Loterij, de Regio Groningen-Assen en Stichting Het Drentse Landschap.